Waarom verliest Forum voor Democratie zetels?
In de nieuwste Peilingwijzer, het gewogen gemiddelde van de peilingen van I&O Research, Ipsos en Kantar, staat de VVD stabiel op ruim veertig zetels, de PVV op ongeveer de helft (18 tot 22 zetels) en daalt Forum voor Democratie gestaag (nu 4 tot 8 zetels). Hoe is dit te verklaren? Het antwoord op deze vraag is – kort samengevat – dat de PVV en FvD functioneren als communicerende vaten: samen halen ze al enkele jaren rond de 30 zetels, afhankelijk van welke issues als urgent worden ervaren en de optredens van Baudet en Wilders profiteert de ene of de andere partij. De coronacrisis en de als vrij extreem ervaren standpunten van Baudet met betrekking tot de coronamaatregelen doen de balans nu in het voordeel van de PVV doorslaan.
I&O-onderzoeker Peter Kanne licht dit vandaag toe in Nieuwsuur, in deze bijdrage zijn analyse.
Succes FvD in 2019 te danken aan anti-klimaat en immigratie standpunten
In de I&O-peiling zagen we Forum in juli 2019 – kort na de gewonnen Provinciale Statenverkiezingen en daarna de Europese verkiezingen – maar liefst 23 virtuele zetels halen. Forum leek de PVV te overvleugelen. De partij van Wilders haalde niet half zoveel zetels (nog 9) en Wilders zelf was vrij onzichtbaar in deze periode. Samen scoorden de twee rechts-populistische partijen ruim dertig zetels, beduidend meer dan bij de verkiezingen in 2017, toen PVV en FvD samen 22 zetels haalden.
De PS-verkiezingen won Forum vooral dankzij de manier waarop Baudet er (als eerste) in slaagde het thema ‘klimaat’ defensief te politiseren. Sinds begin 2019 (na de presentatie van het concept-klimaatakkoord) is duurzaamheid & klimaat een van de drie belangrijkste electorale issues, waarvan tot dan toe vooral GroenLinks profiteerde. Baudet wist het initiatief gedeeltelijk over te nemen door de noodzaak van klimaatmaatregelen in twijfel te trekken en vraagtekens te plaatsen bij de kosten, die volgens hem wel konden oplopen naar “duizend miljard euro”. Maar de aanslag van Gökmen T in een tram in Utrecht, twee dagen voor de verkiezingen bepaalde de uitslag definitief. De campagne werd stilgelegd, maar alleen Forum voor Democratie ging door. Immigratie is geen onderwerp waar de provincies over gaan, maar werd het door de aanslag alsnog. Het was zelfs een van de thema’s in het NOS slotdebat. NRC schreef op 19 maart: “Ineens ging het over immigratie (over klimaat ging het niet meer)”.
Ruzie met Otten: halvering FvD
Eerste electorale schade loopt FvD op na de conflicten tussen Thierry Baudet en medeoprichter en beoogd Eerste Kamer fractievoorzitter Henk Otten. Het leidde tot een halvering van het aantal zetels in de I&O-peiling: van 23 naar 11 zetels. De schermutselingen tussen Baudet en Otten hadden niet alleen hun weerslag op de electorale aantrekkelijkheid van Forum, maar ook op het imago van Baudet. De algemene waardering voor Baudet daalde van een 4,1 naar 3,5. Dat cijfer krijgt Baudet nog steeds van de gemiddelde kiezer. PVV en FvD waren nu ongeveer even groot en behaalden samen 24 zetels. In de loop van 2019 en begin 2020 krabbelde FvD weer op, naar 15 zetels begin maart. De PVV groeide naar 17 zetels. Samen haalden ze (virtueel) 32 zetels.
Coronacrisis: winst voor VVD, verlies voor populistisch rechts
Op dat moment trad de coronacrisis in. De VVD werd al snel beloond voor het kordate optreden van premier Rutte en steeg van 27 zetels begin maart naar 36 zetels. In juni waren dat er 45. De andere partijen – ook regeringspartijen CDA, D66 en ChristenUnie – profiteerden electoraal niet. Kiezers verkozen de VVD omdat de partij zorgde voor “een stabiel bestuur van Nederland” (62%) en vanwege “de leider”: Rutte (43%). Het Rally-around-the-flag-fenomeen.
Zowel PVV als FvD leverden gestaag zetels in, FvD schommelde lange tijd rond de 11 à 12 zetels, de PVV was FvD gepasseerd en scoorde rond de 15 zetels. Samen nog 26 à 28 zetels.
Gedeeltelijk lockdown: de wegen scheiden zich
Vanaf september – de tweede coronagolf was een feit en de oppositiepartijen attaqueerden het kabinet vanwege het coronabeleid – zien we de PVV stijgen en FvD dalen in de I&O-peiling. Wilders’ performance in de Algemene Beschouwingen na Prinsjesdag was als vanouds, terwijl nu Baudet relatief onzichtbaar was, in ieder geval bij de Kamerdebatten.
Hoewel een ruime meerderheid van de kiezers achter het coronabeleid staat (op dat moment nog 75%), zijn zowel PVV- als FvD-kiezers hier zeer kritisch op. Vooral de (overgebleven) FvD-kiezers zijn zeer negatief.
Maar waar PVV-kiezers juist overwegend strengere maatregelen willen, willen FvD-kiezers per saldo vaker een lossere dan een strengere aanpak.
Floor Rusman schreef in NRC van 20 oktober:
“Dit zal deels komen door de opstelling van de leiders: Baudet is samen met Van Haga de enige die de samenleving weer wil opengooien. Wilders heeft een hoop kritiek op zorgsalarissen, ventilatie en het gedrag van ‘Mohammed en Fatima’, maar in grote lijnen schaart hij zich achter de maatregelen.”
Tabel 1
Strengere of lossere aanpak coronacrisis, naar partij (12 oktober 2020)
Baudet biedt kwetsbare kiezers geen bescherming
Een groot deel van de achterban van de twee partijen zoekt, kortom, naar bescherming. Baudet ziet het coronavirus als een gewone griep en wil de maatregelen loslaten, en biedt de achterban – die overwegend 50-plus is – deze bescherming dus niet. De PVV en Wilders, die überhaupt een sterker profiel heeft op het issue gezondheidszorg, lijkt die wel te bieden. Zijn tweet over Mohammed, Fatima, Henk en Ingrid (“Dus behandelingen en operaties van Henk en Ingrid met kanker, hartfalen of andere ziektes worden weer uitgesteld omdat de ic’s vooral bezet worden door Mohammed en Fatima die onze taal niet spreken en lak hebben aan de regels?”) kreeg veel kritiek, maar voor zijn achterban maakte hij weer eens duidelijk waar hij staat.
Baudet’s standpunten daarentegen gaan ook een groot deel van zijn achterban te ver. Slechts 2 procent van de Nederlanders vond half oktober dat we “alle coronamaatregelen los moeten laten”. Onder FvD-kiezers ligt dat iets hoger (6%), maar een groot deel van de potentiële FvD-aanhang wil juist strengere maatregelen (ook nu nog) en kiest de veiliger aanpak van Wilders of Rutte.
Opleidingsniveau speelt hier een belangrijke rol. Lager opgeleiden staan in mindere mate achter het coronabeleid van het kabinet dan hoger opgeleiden (Lager opgeleiden 57% wel, 42% niet; hoger opgeleiden 69/31%). En lager opgeleiden wilden midden oktober (77%) nog meer dan hoger opgeleiden (70%) dat deze aanpak strenger zou zijn.
We zien nu voor FvD dat het aandeel lager opgeleiden in de achterban daalt, zij zoeken hun heil bij PVV of VVD. Het aandeel hoger opgeleide FvD-kiezers verdubbelt (van 21 naar 39%). Dit is echter relatief: gezien de (bijna) halvering van FvD blijft het aantal hoger opgeleiden in absolute zin gelijk, namelijk zo’n 2 procent van alle kiezers. Conclusie: lager opgeleide voormalig FvD-kiezers namen de wijk naar VVD of PVV.
Tabel 2
Opleidingsniveau kiezers per partij (januari 2020 en oktober 2020)
Herwaardering van Wilders
Het optreden van de twee leiders is cruciaal. Geert Wilders en Thierry Baudet krijgen beide een lage waardering van de gemiddelde kiezer (Wilders: 4,1, Baudet: 3,5), maar dat was al lang zo: ze hebben een kleine groep lovers en een grote groep haters.
Maar de waardering voor Baudet daalt en die voor Wilders stijgt. Wilders krijgt van zijn eigen kiezers een 8,5, Baudet van de FvD-kiezers een 8,2. En Wilders is onder de (huidige) FvD-kiezers populairder (7,0) dan Baudet onder de PVV-aanhang (6,3).
Tabel 3
Waardering (10-puntschaal, begin oktober 2020; basis: kent politicus)
Baudets flirts met Viruswaarheid en (andere) complottheorieën gaan voor een groot deel van zijn potentiële achterban een stap te ver. Zij zoeken hun heil nu bij de PVV of VVD.
Een FvD-kiezer: “Ik sta grotendeels achter de ideeën van Baudet, echter als partijleider is hij iets minder geschikt.”
Een VVD-kiezer: “Hij komt gevaarlijk en vreemd op me over.”
Een SP-kiezer: “Probeert om met dure woorden heel chique over te komen. Niet echt.”
Peter Kanne
I&O Research
29 oktober 2020
Peter Kanne
Senior onderzoeksadviseur