Strategische stem kan het verschil maken

Vier partijen maken een kans maken om de grootste te worden bij de Tweede Kamerverkiezingen van 22 november 2023. NSC en VVD gaan aan kop, met daarachter GroenLinks-PvdA en PVV. Een groot deel (75% van de kiezers) twijfelt nog over zijn of haar keuze. Deze twijfelende kiezer zal, mede vanwege strategisch stemgedrag, uiteindelijk het verschil maken. De waardering voor Omtzigt neemt af, terwijl die voor Timmermans en Wilders op onderdelen stijgt.

Uit dit onderzoek blijkt dat kiezers zich nauwelijks een coalitie zonder NSC kunnen voorstellen na de verkiezingen. Toch is er geen overeenstemming over de samenstelling die die regering zou moeten hebben. De meest gekozen combinatie is die van VVD-NSC-PVV-BBB, maar dit wordt geopperd door slechts een klein deel van het electoraat (13%).

Verder zien we dat de thema’s die voor kiezers het belangrijkst zijn bij deze verkiezingen (woningmarkt en zorg) nauwelijks zijn geclaimd door politieke partijen. Het is voor kiezers niet duidelijk welke partijen hiervoor de beste oplossingen en ideeën hebben.

NSC levert 4 zetels in; VVD aan kop; GL-PvdA derde; PVV voegt zich bij koplopers

In de I&O-zetelpeiling van 15 november verliest NSC vier zetels ten opzichte van vorige week.

De VVD (27 zetels) en NSC (25) zijn statistisch gezien nu even groot. GroenLinks-PvdA volgt daar vlak achter als derde (van 24 naar 23). De PVV (20 zetels) is sinds het eind van de zomer bezig aan een opmars en kan zich bij de drie grote partijen voegen.

Verder vinden geen significante wijzigingen plaats. JA21, 50Plus en BVNL halen een virtuele zetel in deze peiling. BIJ1 heeft dat, net als in de voorgaande weken, niet.

NSC zakt weg vanwege onduidelijkheid Omtzigt

Nieuw Sociaal Contract levert vier zetels in en moet VVD voor zich dulden. Kiezers wijken uit naar PVV, VVD, BBB en GroenLinks-PvdA. De meest gehoorde kritiek is dat de partij niet duidelijk is. Een deel verwijst dan naar het feit dat lijsttrekker Pieter Omtzigt niet helder is wie er voor NSC premier zou worden. Anderen vinden de plannen van de partij te vaag of bekritiseren de beslissing om niet deel te nemen aan de doorrekening van het CPB.

Ondanks dat de waardering voor Omtzigt daalt (van 7,6 in augustus naar 6,7) is hij nog altijd de meest populaire lijsttrekker. Kiezers waarderen hem als een eerlijke en integere politicus die opkomt voor gewone mensen. Gevraagd naar zijn minder sterke kanten zeggen mensen vaak: besluiteloos, twijfelaar, onduidelijk, wollig. NSC verliest links-progressieve kiezers (die hem inmiddels rechts vinden) en kiezers die uitwijken naar de PVV. Hij wordt nog steeds gezien als de meest ‘betrouwbare minister-president’, maar minder dan in september (van 54 naar 48%). Nog maar 20 procent ziet hem als ‘een echte leider’, in september was dit nog 32 procent. 

VVD: zeker en stabiel

De VVD is al langere tijd stabiel met circa 27 zetels. In deze peiling is dat genoeg voor een positie aan kop. Het is niet zozeer dat de VVD en Yesilgöz het steeds beter doen, ze zijn beide vooral heel stabiel. De VVD heeft een zeer trouwe achterban: 82% stemde ook in 2021 op de partij.

Dilan Yesilgöz is nog steeds de op een na best gewaardeerde lijsttrekker (score: een stabiele 6,0; eigen kiezers: 8,4). Men vindt haar standvastig en uitgesproken. Inhoudelijk noemen kiezers standpunten over migratiebeperking en de economie (voor ‘hard werkende’ Nederlanders en ondernemers). Na Pieter Omtzigt wordt ze gezien als de meest ‘betrouwbare premier’, al daalt deze score wel (van 48 naar 41%). Kritiek is er ook: ze geeft vaak geen antwoord op de vraag, toont weinig empathie en neemt geen verantwoordelijkheid voor het VVD-beleid van afgelopen jaren. Maar drie op tien denken dat Yesilgöz ‘begrijpt wat er leeft onder gewone mensen’.

GroenLinks-PvdA: veel hangt af van de strategische stem

GroenLinks-PvdA leverde de afgelopen weken gestaag in, van 29 in september naar 23 nu.

Kiezers die in 2021 PvdA stemden (58% zou nu stemmen op GL-PvdA) haken in grotere mate af dan kiezers die GroenLinks stemden (74% zou nu stemmen op GL-PvdA). Sommige voormalige PvdA’ers haken af omdat de samenwerking met GroenLinks ze niet zint.

Desondanks staat GroenLinks-PvdA ten opzichte de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 (destijds samen 17 zetels, nu 23) op ruime winst. Nieuwe kiezers hebben hun hoop erop gevestigd dat de partij een linkse vuist kan maken in een aankomende coalitie. Voor kiezers van GroenLinks-PvdA is de strategische stem (een mogelijke regering mét GL-PvdA) belangrijker geworden de aflopen twee maanden. Sterk twijfelende kiezers van D66, Volt en Partij voor de Dieren kunnen GL-PvdA nog een eindsprint opleveren.

De waardering voor Timmermans blijft steken op 4,8. Links-progressieve kiezers oordelen niet negatief over hem (zoals rechtse kiezers), maar ze vinden hem wel vaak zelfingenomen en vinden dat hij te graag premier wil worden. Een PvdD-kiezer zegt: “Debatteert lauw, zoekt te vroeg vriendjes, laat eerst zien waar je voor staat.”

Toch zien we het gepercipieerde leiderschap van Timmermans gestaag toenemen. Hij wordt nu door 36 procent gezien als ‘betrouwbaar minister-president’ (was 30% in september) en samen met Yesilgöz het vaakst als ‘echte leider’. Echter: slechts 23 procent denkt dat hij ‘begrijpt wat er leeft onder gewone mensen’.

PVV in stijgende lijn dankzij vasthoudende en “mildere” Wilders

De PVV voegt zich voorzichtig bij de koplopers. Begin september peilden wij PVV nog op 14 zetels, inmiddels zijn dat er twintig. Ten opzichte van een week geleden stappen kiezers over van NSC, BBB, BVNL, JA21 en VVD naar PVV. Een deel van deze nieuwe kiezers hoopt dat PVV kan meeregeren nu zij niet langer worden uitgesloten door de VVD. Als vanouds trekken de ferme standpunten over immigratie kiezers aan.

Geert Wilders wordt op meerdere fronten beter gewaardeerd dan drie maanden geleden (van een 4,6 naar een 5,0). BBB-kiezers geven hem nu een dikke voldoende, andere kiezersgroepen (VVD, CDA, CU) oordelen minder negatief dan voorheen. Waar Omtzigt vaagheid wordt verweten, wordt Wilders gewaardeerd vanwege zijn klare taal. Bovendien vindt de helft dat Wilders ‘begrijpt wat er leeft onder gewone mensen’ en is hij volgens de kiezers na Omtzigt degene met de beste visie voor het land.

Samenwerkingsvoorkeuren

Ruim vier op tien kiezers (44%) willen dat hun voorkeurspartij een regering vormt met NSC.

Slechts 4 procent wil absoluut géén samenwerking met NSC. Met BBB (33%) en GL-PvdA (28%) willen bijna drie op tien wel samenwerken. Iets lager scoort VVD (25%).

In figuur 3 laten we middels een netwerkanalyse zien met welke partijen kiezers graag willen samenwerken. Hoe groter een bol, hoe meer kiezers nu een voorkeur hebben voor deze partij. Hoe dikker een pijl, hoe meer kiezers aangeven wel te willen samenwerken met de partij waar de pijl naar toe wijst. Zo zien we dat relatief veel kiezers van D66 wel willen dat hun partij gaat samenwerken met GL-PvdA (75%, zie tabel 7.2 voor alle percentages) of Volt (61%), en in mindere mate ook met NSC (34%) en VVD (37%).

We zien een links cluster en een rechts cluster ontstaan. NSC bevindt zich het meest in het midden en kan een brugfunctie vervullen, omdat kiezers in het linker cluster (SP, GL-PvdA, DENK, D66, Volt) wel met NSC willen samenwerken (al is NSC t.o.v. september meer naar rechts geschoven). NSC-kiezers zelf kijken vooral naar rechtse partijen (BBB, VVD, PVV), waardoor de partij in het netwerk rechts van het midden komt te staan. De VVD neemt een centrale plek in het rechtercluster in, maar ook voor samenwerking met de PVV staan veel rechtse kiezers wel open.

Onder VVD-kiezers is nu breder draagvlak voor samenwerken met de PVV dan aan de vooravond van de Tweede Kamerverkiezingen van 2021. Momenteel wil 30 procent in een coalitie met de PVV, 21 procent wil het niet. In 2021 wilde slechts 12 procent van de VVD’ers samenwerken met de PVV en wilde 52 procent dit niet.

Bij NSC-kiezers is de verhouding 33 procent voor, 32 procent tegen.

Coalitievoorkeuren

Ook vroegen we respondenten welke coalitie zij hopen te zien na de verkiezingen. Respondenten kregen een lijst van alle partijen die in de laatste I&O-peiling minstens een zetel haalden. Bij elke partij stond het zetelaantal aangegeven, respondenten konden kiezen voor elke combinatie die minstens 76 zetels oplevert.

We zien veel verschillende suggesties voor coalities: in totaal 280 unieke combinaties. De meeste gekozen coalitie is NSC-VVD-PVV-BBB, waar 13 procent een voorkeur voor heeft. Dit wordt gevolgd door een combinatie van NSC-VVD-GroenLinks-PvdA, gekozen door 7 procent. Zes procent heeft voorkeur voor coalitie over links met NSC-GL/PvdA-D66-SP-PvdD-Volt. De andere coalities worden door vijf procent of minder genoemd. Er bestaat dus weinig overeenstemming over de ideale samenstelling.

Maar, dat NSC er deel van uit gaat maken is voor de meeste kiezers een gegeven. Slechts 35 van de 280 opgegeven coalitie-voorkeuren bevatten NSC niet als regeringspartij.

Issue-ownership: belangrijkste thema’s worden niet geclaimd

Het is voor veel kiezers onduidelijk welke partijen de beste oplossingen hebben voor problemen die zij belangrijk achten.

De woningmarkt wordt nog steeds het vaakst genoemd als belangrijk verkiezingsthema (51%). Geen enkele partij wordt door meer dan tien procent gezien als issue owner (de partij met de beste oplossingen of ideeën over dit thema).

Daarna wordt de zorg (41%) het vaakst genoemd als belangrijk thema. Ook dit thema kent geen duidelijke issue owner al wordt de SP vaker aangevinkt dan andere partijen.

Kiezers die immigratie belangrijk (32% van de kiezers) vinden zijn vaak van mening dat de PVV hier de beste ideeën over heeft.

GroenLinks-PvdA scoort het best op klimaatverandering (29% van de kiezers vindt dit een belangrijk thema).

Het thema armoedebestrijding (genoemd door 28%) heeft ook geen duidelijk issue owner– SP, NSC en GroenLinks-PvdA worden ongeveer even vaak genoemd.

Op ieder thema is het aandeel kiezers dat geen partij kan aanwijzen wel significant geslonken. Zie paragraaf 4.2 voor een overzicht.

Onderzoeksverantwoording

Dit onderzoek vond plaats van zondagavond 12 november tot dinsdagochtend 14 november. In totaal werkten 2.323 Nederlanders van 18 jaar of ouder mee aan dit onderzoek. De steekproef is grotendeels getrokken in het I&O Research Panel. 92 respondenten met een niet-westerse achtergrond deden mee via Panelclix.

I&O Research voerde de zetelpeiling uit op eigen initiatief en het uitgebreide electorale onderzoek in opdracht van de Volkskrant.

Rolling panel

In de politieke peilingen in aanloop naar de verkiezingen maken we gebruik van een zogeheten rolling panel. Dit houdt in dat een deel van de respondenten die deelnamen aan de vorige peiling, ook voor de nieuwe peiling wordt uitgenodigd. Op die manier kunnen we scherp meten welke kiezersstromen plaatsvinden en welke redenen kiezers hebben om van partijvoorkeur te veranderen. Aan deze peiling namen 1.230 respondenten deel die ook deelnamen aan de peiling van begin november.

Weging en marges

De onderzoeksresultaten zijn gewogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2021. De weging is uitgevoerd conform de richtlijnen van de Gouden Standaard (CBS). Hiermee is de steekproef representatief voor de kiesgerechtigde Nederlandse inwoners (18+), voor wat betreft deze achtergrondkenmerken. Bij onderzoek is er sprake van een betrouwbaarheidsinterval en onnauwkeurigheidsmarges. In dit onderzoek gaan we uit van een betrouwbaarheid van 95 procent. Bij een steekproef van n=2.000 en een uitkomst van 50 procent is er sprake van een foutmarge van plus of min 2,2 procent.