Opinie: “Grote vraagstukken vragen om dappere politiek”

I&O-onderzoeker Peter Kanne schreef een opiniestuk naar aanleiding van het onderzoek onder veeboeren in opdracht van de Volkskant. De Volkskrant publiceerde het op woensdag 27 oktober onder de titel ‘Laffe politiek wordt afgestraft, de kiezer snakt naar dappere besluiten.’

Bekijk hier de Volkskant-publicatie. De volledige tekst, inclusief verwijzingen naar bronnen, is hieronder te lezen.

Derk Boswijk, Tweede Kamerlid en landbouwwoordvoerder voor het CDA, had in de Volkskrant van donderdag 21 oktober een aantal verstandige reacties op ons onderzoek, waaruit bleek dat nog maar 4 procent van de veehouders op het CDA stemt. Maar liefst 98 procent heeft weinig tot geen vertrouwen in de overheid en twee derde zou nu stemmen op de BoerBurgerBeweging. Boswijk: “Ik denk dat we als CDA te lang iedereen te vriend hebben willen houden. Waardoor uiteindelijk iedereen boos op je is. Wij als CDA hebben gezegd: we willen geen halvering van de veestapel. Maar wat we dan wel willen hebben we niet gezegd.”

Het klinkt als oprecht, voortschrijdend inzicht. Ware het niet dat we het hier hebben over een partij die – gerekend vanaf 1958 – elf van de vijftien ministers van landbouw leverde. Uitgedrukt in jaren: 46 van afgelopen 63 jaar bepaalde het CDA het landbouwbeleid en nog langer maakte het deel uit van de regering. Een landbouwpolitiek die – ondanks andere beloften – de veestapel verder liet groeien met alle problemen voor klimaat, natuur en volksgezondheid van dien.

Boswijk klinkt als een redelijke man. Hij ziet in dat er wel degelijk een stikstofprobleem is en dat de veestapel zal moeten krimpen. Het kan bijna niet anders of krimp van de veestapel haalt het nieuwe regeerakkoord. Ook het CDA zal haar handtekening daar onder zetten. Het jammere – lees: ondemocratische – is dat dit gebeurt ná de verkiezingen. Het CDA zei er dit over in haar verkiezingsprogramma: “Ook de boeren leveren een bijdrage aan de stikstofreductie waarbij maatwerk per regio het uitgangspunt is.” Maar in de Stemwijzer werd, bij de stelling “Er moeten geen nieuwe beperkingen komen op de activiteiten van boerenbedrijven”, als CDA-standpunt “mee eens” gegeven. De Stemwijzer is dit jaar 7,8 miljoen keer gebruikt. Hoeveel mensen lezen een verkiezingsprogramma?

Het landbouwbeleid is illustratief voor hoe er de afgelopen decennia door de grote machtspartijen is omgegaan met grote dossiers. Denk aan de afbouw van de hypotheekrenteaftrek, de verhoging van de AOW-leeftijd, het klimaatbeleid. Je kunt daar de files en de kilometerbeprijzing alvast bijzetten. In al deze dossiers was en is het voor deskundigen al lang duidelijk wat het probleem is én wat de oplossing zou kunnen zijn. Maar CDA en VVD durven het hun achterban niet te zeggen uit angst voor stemmenverlies. Uiteindelijk gaan ze door de knieën, omdat het onvermijdelijk is. Maar van dapper leiderschap is geen sprake.

Ik geef twee voorbeelden:

De hypotheekrenteaftrek. Al sinds de jaren negentig stellen experts dat dit systeem onhoudbaar is, omdat het de huizenprijzen omhoog jaagt en in feite subsidiering van de rijken is. Maar nog in 2010 hielden CDA en VVD vast aan het behoud ervan. Zelfs in 2012 zei de VVD nog dat haar uitgangspunt was de hypotheekrenteaftrek te behouden, al zou het alleen nog mogen gelden voor annuïtaire hypotheken. De VVD werd in 2012 de grootste partij, ging regeren met de PvdA en een geleidelijke afbouw van de hypotheekrenteaftrek werd ingezet. Nog steeds blijven de huizenprijzen maar stijgen, kunnen studenten, beginnende gezinnen en modale inkomens niet wonen waar ze willen, met grote gevolgen voor hun levens en de samenstelling van de stedenpopulatie. Mede als gevolg van het hardnekkig vasthouden aan de hypotheekrenteaftrek.

Voor de kilometerbeprijzing – of het rekeningrijden – geldt iets vergelijkbaars. Ook hier zijn de experts het er al decennia over eens dat betalen naar gebruik – in plaats van het belasten van bezit, zoals nu gebeurt – de files kan helpen terugdringen. Het aanleggen van meer wegen helpt volgens de verkeersdeskundigen niet: het verkeer past zich erop aan en de wegen slibben weer vol. Van de laatste twintig ministers van verkeer waren er negen van CDA-huize en zes van de VVD. Na Neelie (toen-nog-Smit) Kroes, Hanja Maij-Weggen en Tineke Netelenbos was het onder Camiel Eurlings in 2009 bijna zover: vanaf 2012 zou er per kilometer betaald worden. Het kabinet had laten uitrekenen dat er dan 15 procent minder gereden zou worden, dat zowel het milieu als 59 procent van de automobilisten erop vooruit zouden gaan. Het plan was al door de Kamer, maar onder lobby van ANWB en Telegraaf haalde het de eindstreep niet. Sindsdien zijn VVD en CDA weer tegen het invoeren van een systeem van kilometerbeprijzing, ook al is ondertussen de hele Mobiliteitsalliantie (met onder andere ANWB en RAI Vereniging) voor. In hun verkiezingsprogramma’s zien zowel VVD als CDA alleen iets in kilometerbeprijzing voor elektrische auto’s. Met de Stemwijzer-stelling “In plaats van belasting op bezit moet er voor automobilisten een belasting komen per gereden kilometer” gaf het CDA als antwoord “oneens” en de VVD “neutraal”. Toch hoeft het niemand te verbazen als straks kilometerbeprijzing onderdeel uitmaakt van het mobiliteitsbeleid van Rutte IV. Alleen is ook dit thema in de verkiezingsstrijd niet aan de orde geweest.

We zien het vertrouwen in overheid en politiek dit jaar flink dalen en steeds wordt de vraag gesteld: hoe is dat te herwinnen? Het antwoord: doe waar je voor in het leven bent geroepen: lever. Kom met oplossingen voor de grote problemen waar dit land voor staat en wees niet zo bang voor de toorn van de kiezers. Bert Wagendorp haalt in zijn column van 22 oktober Greta Thunberg aan, die verzucht dat er een klimaatleider moet opstaan die beseft dat het te laat is als we maatregelen uitstellen. Joe Biden zou zo’n leider kunnen, maar vreest Wagendorp, “als hij echt zou doen wat nodig is, wordt hij bij de volgende verkiezingen met huid en haar verslonden”.

Dat geloof ik niet. Of tenminste, ik denk dat dapper leiderschap in Nederland beloond zou worden. Onze onderzoeken laten zien dat er voldoende steun is voor ambitieuzere klimaatmaatregelen, voor kilometerbeprijzing, voor het inkrimpen van de veestapel. Natuurlijk zijn er substantiële minderheden tegen. En er is zorg over de verdeling van de lasten, die moet en niet bij de minder draagkrachtigen terechtkomen. Het moet eerlijk. Maar we zien ook dat kiezers doorgaans meegaan in de keuzes van degenen waar ze op gestemd hebben. Als het tenminste echte keuzes zijn. Kijk naar Angela Merkel en het Wir schaffen das in 2015. Denkt u dat de CDU-achterban vooraf in opiniepeilingen aangaf ‘ja, laat honderdduizend vluchtelingen toe’? Nee, maar Merkel durfde de weg te wijzen, tegen de stroom in. En in 2017 won ze de verkiezingen ruim. Kijk naar wat er gebeurde toen Diederik Samsom in het Carrédebat in 2012 zei dat hij – anders dan Rutte, Wilders en Roemer – de Euro wél zou redden. Een impopulair standpunt. Hij werd om zijn ‘eerlijke verhaal’ gewaardeerd door de kiezers, steeg in de peilingen en kwam nog heel dicht bij de VVD.

Waarom zou dit traject niet voor het CDA weggelegd zijn? Wat als de christendemocraten al eerder luid en duidelijk de koers van Derk Boswijk hadden verkondigd? Had het dan zetels gewonnen, in plaats van er vier in te leveren? Dat is achteraf moeilijk te zeggen. Maar ‘rentmeesterschap’ is nog steeds een van de CDA-pijlers. “De aarde is niet van ons, maar we hebben wel de taak er goed voor te zorgen. Dat is rentmeesterschap en daarom is klimaatverandering een van de grootste opgaven van deze tijd”, is te lezen in het verkiezingsprogramma 2021. Ligt hier een kans die het CDA over het hoofd ziet? CDA-kiezers maken zich net zo goed zorgen om de opwarming van de aarde en ruim de helft wil een ambitieuzer klimaatbeleid dan dat van het demissionaire kabinet. De kiezers die dit niet willen zijn toch al vertrokken, er valt alleen nog maar te winnen.

De les die het CDA kan leren uit het rampjaar 2021: laffe politiek wordt afgestraft. Dit geldt overigens niet alleen voor het CDA, ook voor de andere formerende partijen. Positief geformuleerd: keizers willen leiderschap en leiderschap vraagt om dappere keuzes. Doe wat nodig is.

Peter Kanne
Politiek onderzoeker I&O Research
27 oktober 2021