Nederlanders streng voor bestuurders

Publieksonderzoek bestuurlijke integriteit

Bestuurlijke integriteit, het integer handelen van bestuurders en ambtenaren, is een veelbesproken thema. Regelmatig klinkt de roep om strenger op te treden tegen integriteitsschendingen of om preventieve maatregelen te nemen, bijvoorbeeld een verplichte screening van raadsleden en wethouders door de AIVD¹. De vraag is wat Nederlanders zelf vinden van de integriteit van het lokale bestuur. Wat verstaan zij onder integriteit? Wanneer handel je als raadslid of bestuurder in concrete situaties wel of niet integer? En hoe zou volgens Nederlanders tegen integriteitsschendingen moeten worden opgetreden? Deze vragen stonden centraal in een landelijk, representatief onderzoek onder 3.251 Nederlanders van 18 jaar en ouder, dat I&O Research heeft uitgevoerd in opdracht van Binnenlands Bestuur en BNR Nieuwsradio.

‘Eerlijkheid’ en ‘belang inwoners voorop stellen’ zijn belangrijkste onderdelen van integriteit

Op de (open) vraag wat Nederlanders verstaan onder integriteit komt als eerste het woord eerlijkheid naar boven. In de tweede plaats wordt het woord belang genoemd. Het gaat hierbij zowel om het niet handelen uit eigenbelang door ambtenaren en bestuurders, als om het vooropstellen van het belang van de burger. Ook het vermijden van belangenverstrengeling en vriendjespolitiek maakt hier deel van uit. Een derde waarde die komt bovendrijven, is transparantie, ook wel openheid genoemd. Andere belangrijke elementen zijn het nakomen van afspraken en betrouwbaarheid.

Bestuurlijke integriteit volgens Nederlanders:

1. Eerlijkheid
2. Belang (van de burger)
3. Transparantie (openheid)
4. Betrouwbaarheid (nakomen van afspraken)

Lokaal bestuur krijgt voldoende voor integriteit…

Acht op de tien Nederlanders kunnen een oordeel geven over de integriteit van het lokale bestuur. Zij geven gemiddeld een voldoende (6,5) voor de integriteit van de bestuurders en ambtenaren van hun gemeente. Bij het provinciebestuur is de bekendheid lager (ruim twee derde kan een oordeel geven), maar is het rapportcijfer vergelijkbaar (6,5). Over de Nederlandse regering (ministers en staatssecretarissen) kan 93 procent een oordeel geven. De regering wordt als minder integer gezien, met gemiddeld een 5,8 als rapportcijfer.

… maar niet iedereen is positief

Hoewel Nederlanders dus gemiddeld een voldoende geven voor de integriteit van het lokale bestuur is niet iedereen even positief. Een op de zes Nederlanders (17%) geeft een onvoldoende. De grootste groep (43-44%) beoordeelt de bestuurlijke integriteit met een 6 of 7. De Nederlandse regering wordt dus kritischer beoordeeld: een derde van de Nederlanders geeft een vijf of lager.
Over de integriteit van het lokale bestuur zijn SGP-stemmers het meest positief (7,3). Ook kiezers van traditionele bestuurderspartijen als VVD, CDA en PvdA geven een ruime voldoende. Dit geldt eveneens voor aanhangers van D66, ChristenUnie en GroenLinks. Een onvoldoende wordt gegeven door kiezers van PVV (5,3), Forum voor Democratie (5,3) en DENK (4,2 cijfer indicatief).

Praktijksituaties: mag de voorzitter van de voetbalclub als raadslid meestemmen over uitbreiding voetbalveld?

Het beeld dat Nederlanders hebben van wat integer gedrag is, hebben we getoetst aan de hand van twee praktijkvoorbeelden. Mag de voorzitter van de voetbalclub, die tegelijk raadslid is, meestemmen over de uitbreiding van het voetbalveld? En mag een wethouder een besluit nemen over de locatie van een verslaafdenopvang dicht in de buurt van zijn of haar eigen woning?

Een meerderheid van de Nederlanders vindt het niet acceptabel dat de voorzitter van de voetbalclub meestemt over de uitbreiding van het voetbalveld. Wel vindt een groter deel het acceptabel als het de voormalige voorzitter (41%) betreft in plaats van de huidige voorzitter (22%). Bij de tweede kwestie, waarbij sprake is van een beoogde locatie van verslaafdenopvang dicht bij het huis van de wethouder, vindt eveneens een meerderheid dat de wethouder hierover geen besluit mag nemen. Een derde vindt dit wel acceptabel. De afstand tot de verslaafdenopvang (100 of 500 meter tot de eigen woning) maakt daarbij nauwelijks verschil.

Elke schijn van belangenverstrengeling vermijden of transparant zijn over ‘dubbele petten’?

Een essentieel onderdeel van bestuurlijke integriteit is dat elke schijn van belangenverstrengeling wordt vermeden. Over de manier waarop dat het beste kan, verschillen echter de meningen. De meest voorkomende redenering is dat wanneer een bestuurder of raadslid een persoonlijk belang heeft bij een besluit, hij/zij zich om die reden moet onthouden van stemming en het besluit aan anderen laten. Een andere groep vindt het juist van integriteit getuigen als de betreffende politicus transparant is over de mogelijke verstrengeling en vervolgens het algemeen belang boven het persoonlijk belang stelt bij besluitvorming. Zeker in kleine gemeenten, zo redeneert deze groep, is het een gegeven dat persoonlijke en algemene belangen elkaar snel raken. Je weet als lokale politicus dat je met strijdige belangen geconfronteerd gaat worden. Ook vinden zij het belangrijk dat het lokaal bestuur een afspiegeling is van de maatschappij. Daarom zouden politieke ambtsdragers met meerdere (maatschappelijke) functies mogen meestemmen of -beslissen, mits zij open zijn over de verschillende ‘petten’ die zij op hebben.

Een derde vindt dat er onvoldoende wordt opgetreden tegen integriteitsschendingen

Ruim een derde van de Nederlanders (37%) heeft in de afgelopen vier jaar wel eens gehoord van integriteitsschendingen door bestuurders, raadsleden of ambtenaren van hun gemeente. Integriteitskwesties waarbij het college van B&W of raadsleden betrokken zijn (24%), worden daarbij iets vaker genoemd dan zaken waarin ambtenaren een rol spelen (21%). Deze cijfers komen in grote lijnen overeen met het beeld dat bestuurders en ambtenaren van hun collega’s hebben, zo blijkt uit eerder onderzoek van I&O Research (2016) over dit onderwerp in opdracht van het ministerie van BZK. Een derde van de Nederlanders vindt dat er in het algemeen onvoldoende wordt opgetreden tegen integriteitsschendingen. Volgens een op de vijf wordt er wel voldoende opgetreden. Daarnaast is de helft van mening dat bestuurders onvoldoende worden gestraft bij integriteitsschendingen. Ruim een op de tien Nederlanders is het hiermee oneens.

Breed draagvlak voor screening wethouders

Er is brede steun voor het voorstel om kandidaat-wethouders, net als de burgemeester, te laten screenen door justitie, de Belastingdienst en de AIVD. Negen op de tien Nederlanders (89%) vinden dit een goed idee. Verder steunt een ruime meerderheid (77%) het voorstel om de burgemeester de mogelijkheid te geven om een raadslid of wethouder een disciplinaire maatregel op te leggen bij niet-integer gedrag.

Verantwoording

Dit blijkt uit landelijk, representatief onderzoek van I&O Research naar de standpunten en ervaringen van Nederlanders met betrekking tot bestuurlijke integriteit. Dit online onderzoek werd uitgevoerd van maandag 26 februari tot en met maandag 5 maart 2018. In deze periode werkten 3.251 Nederlanders (18+) mee aan het onderzoek.

Klik hier voor het item op BNR

  ¹Zie Marijnissen, H. (2018), “AIVD moet lokale politici screenen om infiltratie te voorkomen”, https://www.trouw.nl/democratie/aivd-moet-lokale-politici-screenen-om-infiltratie-te-voorkomen~ac4f675a/ (geraadpleegd 12 maart 2018); Marijnissen, H. (2018), “Een screening van gekozen raadsleden door de AIVD zou ons democratisch systeem juist ondermijnen”, https://www.trouw.nl/democratie/een-screening-van-gekozen-raadsleden-door-de-aivd-zou-ons-democratisch-systeem-juist-ondermijnen~a9d1789a/ (geraadpleegd 12 maart 2018); Bekkers, H. (2017), “Ondermijning in kwart gemeenten”, http://www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/nieuws/ondermijning-in-kwart-gemeenten.9574620.lynkx (geraadpleegd 9 maart 2018); NOS (2018), “Criminelen regelen zaakjes via gemeenteraad: ‘Je staat zo op een kieslijst’”
https://nos.nl/artikel/2221833-criminelen-regelen-zaakjes-via-gemeenteraad-je-staat-zo-op-een-kieslijst.html