Kansen voor de moderne bibliotheek: vergroten bekendheid aanbod en aanpakken beeldvorming

De bibliotheek stoffig en uit de tijd? Nee, de hedendaagse bibliotheek heeft meer in huis dan alleen de kasteelroman en het instructieboek over stoommachines om uit te lenen. Zo verzorgen medewerkers trainingen in scholen om jongeren en leerkrachten te leren veilig te internetten, vinden er cursussen plaats in sociale vaardigheid, debatteersessies, lezingen van schrijvers en illustratoren en gaan medewerkers met boeken en themakisten langs bij verzorgingshuizen en kinderdagverblijven . Ook kent menig hedendaags bibliotheekgebouw een multifunctioneel gebruik: zo zijn er vestigingen waarin ook een wijkcentrum, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, het centrum voor jeugd en gezin, vrijwilligersorganisaties en het maatschappelijk werk huizen. Gemeentelijke beleidsplannen liggen er ter inzage, er zijn E-readers te leen en afspeelapparatuur voor luisterboeken. Zoeken, reserveren en verlengen kan gewoon thuis vanachter de computer. En is de bibliotheek duur? Het jeugdlidmaatschap is gratis.

De hedendaagse bibliotheek is meer up-to-date dan het publiek weet. De beeldvorming loopt achter bij de realiteit. Aanbod dat de burger interessant vindt, ligt op diezelfde burger te wachten omdat veelal onbekend is wat de bibliotheek in huis heeft. Ondanks dat de burger kansen laat liggen, heeft het bibliotheekwerk wel een warm plekje in het hart van de inwoners van West-Friesland. Dat blijkt uit een marktonderzoek onder 1.500 inwoners van zes gemeenten in de regio West-Friesland met in totaal negen bibliotheekvestigingen.

Het voortbestaan van de bibliotheek in zijn huidige (fysieke) vorm ligt in veel gemeenten en regio’s van ons land onder vuur. In gemeentelijke bezuinigingsrondes wordt met argusogen gekeken naar deze accommodaties – lang niet altijd geopend – met een aantal vaste medewerkers in dienst waar het doorgaans niet storm lijkt te lopen. Gemiddeld is slechts één op de vijf volwassenen lid van een bibliotheek – onder de jeugd is dat aantal overigens veel hoger. Maar het maatschappelijk nut en de effectieve opbrengst van het bibliotheekwerk zijn lastig tastbaar te maken. En, tja, we bestellen onze boeken tegenwoordig toch gewoon via een webshop of downloaden ze?

Het onderzoek wijst uit dat er wel degelijk behoefte is aan de diensten die de bibliotheek biedt. De bibliotheek mag niet weg, zegt ruim 60 procent van de mensen. Ook mensen die er zelden een voet over de deur zetten. Burgers geven aan dat de bibliotheek vooral van belang is voor de leeseducatie van kinderen en jongeren. Ook zien zij de bibliotheek als een (mogelijke) ontmoetingsplek voor de gemeenschap: “De bibliotheek hoort bij het dorp”.

Schaduwgebruik

Overigens maken veel meer mensen gebruik van de bibliotheek dan het ledenaantal lijkt aan te geven: ze lenen via de pas van hun partner of kinderen, of maken gebruik van aanbod dat vrij toegankelijk is. Voor de bibliotheken is dit enerzijds nadelig: de dienstverlening aan deze groep is niet goed in beeld en de schaduwgebruikers brengen bovendien niet direct geld in het laatje. Anderzijds biedt het kansen: het daadwerkelijk bereik van de bibliotheek is veel groter dan gedacht. Ongebonden gebruik van diensten past nu eenmaal in de tijdgeest; mensen willen liever nergens (lang) aan vast zitten’; de tijd van het lidmaatschap en vaste klantrelaties is geweest. Voor de bibliotheek een uitdaging hierop in te springen met een veelzijdig aanbod dat ruimte biedt aan technologische vernieuwingen, maar daarnaast ook tegemoetkomt aan de behoefte aan kwalitatief hoogwaardige en persoonlijke dienstverlening en sociale interactie.

Gewenst aanbod is er (deels) al!

Inwoners zien allerlei bestemmingen en mogelijkheden waarmee de bibliotheek haar aanbod beter aan de huidige tijd kan aanpassen zoals digitale toepassingen, virtuele informatieoverdracht. Ook hebben ze behoefte aan een centraal informatiepunt voor lokaal cultureel, sportief en overige activiteiten waarvoor ze eventueel ook online kaartjes kunnen aanschaffen. Ze zien de bibliotheek graag als een laagdrempelige ontmoetingsplaats, een podium voor kleinschalige optredens en wensen digitale ontsluiting van en toegang tot de bibliotheekcollectie. Opmerkelijk is dat het huidig bibliotheekwerk (bijna) al deze mogelijkheden in de praktijk al biedt! Dit is bij een meerderheid van zowel de gebruikers als de niet-gebruikers van de bibliotheek niet bekend. Het uitbreiden van deze mogelijkheden – onder meer door online toegang te bieden tot E-boeken – en het onder de aandacht brengen van haar brede aanbod, lijkt dan ook het devies voor het toekomstbestendig bibliotheekwerk.

Menselijke zoekmachine

Bij het onderzoek zijn ook institutionele gebruikers van de bibliotheek bevraagd over hun ideeën voor de bibliotheek in de toekomst. Het gaat dan om de kinderopvang, scholen voor het primair en voortgezet onderwijs en zorgcentra. Ook hier blijkt de bekendheid van de vele mogelijkheden die de bibliotheek biedt niet altijd voldoende. De instellingen willen veelal maatwerk voor hun doelgroep, maar beseffen zich niet dat dit in veel gevallen ook gewoon mogelijk is. Enthousiaste gebruikers vanuit deze klantgroepen wijzen op de meerwaarde van het bibliotheekwerk. De deskundigheid van de medewerkers overstijgt over het algemeen die van digitale zoekmachines en voor veel doelgroepen – zoals kinderen en ouderen – is zelfstandig zoeken en plezier beleven aan verhalen, fictie en educatief materiaal niet altijd haalbaar. In deze tijden van computergames en social media vinden jeugdwerkers en leerkrachten het van groot belang dat er ruimte is voor leesbeleving, het gesproken woord en de spanning van verhalen en fantasie. Naast de educatieve noodzaak vanuit het onderwijs om ‘leeskilometers’ te maken, ligt hier de meerwaarde van de bibliotheek: lezen voor het plezier, ontspanning en creatieve vorming. En voor de kleine ‘lezers’: de boeken zien en voelen. Ook veel ouders worden via de kinderen ‘over de drempel’ getrokken en maken zo kennis met een breed cultureel aanbod. Kinderdagverblijven en bibliotheken werken hierin al samen door bijvoorbeeld vertel- en theaterochtenden voor kinderen en hun ouders te organiseren. Hier liggen bovendien veel mogelijkheden voor jeugdwerk, voorlichting en vroegsignalering in het kader van opgroei en opvoedondersteuning vanuit de gemeentelijke centra voor jeugd en gezin. Deze mogelijkheden worden nog niet optimaal benut, zo blijkt uit het onderzoek.

Ouderenwerk en welzijn nieuwe stijl

Dit geldt niet alleen voor de jeugd, zo blijkt verder. Met de vergrijzing zal de behoefte aan lezen en literatuur toenemen. De ‘nieuwe ouderen’ zijn hoger opgeleid en zullen een steeds meer diverse leesbehoeften en interesses hebben. Daarnaast blijven audiovisuele hulpmiddelen – grote letterboeken, luisterboeken en braille – hierbij nodig. En lang niet iedereen kan – zelfstandig – met de computer of afluisterapparatuur omgaan of is fysiek in staat bij een bibliotheekvestiging te bezoeken. De institutionele klantgroepen wijzen op het grote belang dat informatie, leesbeleving en fantasieverrijking dichtbij aanwezig is, of naar de klanten toe komt. Ook de ontmoetingsfunctie van een bibliotheek is van belang om vereenzaming te bestrijden, er kunnen (computer)cursussen plaatsvinden. Tot slot. In de bibliotheek zijn altijd veel vrijwilligers actief, dit sluit goed aan bij het huidig denken over welzijn nieuwe stijl. Hier zien aanbieders ook mogelijkheden in de inzet van jeugd voor maatschappelijke stages (ook: intergenerationele samenwerking) en wellicht voor inzet van re-integreerders en mensen met een arbeidsbeperking. Datzelfde geldt voor de ontmoeting tussen groepen wijkbewoners: zo kan een uitleenpunt in een verzorgingshuis ook voor zelfstandig wonende ouderen in de wijk worden gebruikt – en eenmaal over de drempel is er meer uitwisseling van activiteitenaanbod en overige mogelijkheden denkbaar, waardoor de verschillende doelgroepen meer met elkaar in contact komen en sociale uitwisseling wordt bevorderd. Het biedt het ouderenwerk bovendien een ingang voor Vroegsignalering van ondersteuningsbehoeften in geval van mantelzorgoverbelasting en dreigende eenzaamheid.

Katalysator

Dit leidt tot de conclusie dat de beeldvorming van de hedendaagse bibliotheek fors achterloopt op de realiteit. De bibliotheek is er tot op heden nog onvoldoende in geslaagd haar nieuwe gezicht aan het publiek te tonen. Om tegemoet te komen aan de wensen van de moderne burger en het hoofd boven water te houden in deze tijden van bezuinigingen, hoeft de bibliotheek haar dienstverlening en aanbod dus helemaal niet drastisch aan te passen; wel is het zaak om de huidige mogelijkheden en faciliteiten uit te breiden en duidelijker voor het voetlicht te brengen. Richting de burger en richting de institutionele klanten, maar zeker ook richting gemeenten. In de gemeentelijke regietaak vanuit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning en de aankomende decentralisaties kan het bibliotheekwerk een rol spelen als facilitator, maar kan ook als katalysator dienen; mogelijkheden die nu nog grotendeels onbenut zijn.