Het verschil tussen de I&O-slotpeiling en de uitslag voor de PVV

In de I&O-slotpeiling van 21 november zagen we PVV (28 zetels), GroenLinks-PvdA (27) en VVD (27) aan de leiding gaan. NSC volgde met 21 zetels. We schreven dat de partijen statistisch niet van elkaar te onderscheiden waren, omdat er een foutmarge geldt van +/- drie zetels.

Ook schreven we dat een slotpeiling niet moet worden gelezen als een voorspelling van de uitslag. “Dit onderzoek vond plaats van maandagavond 20 november 19.15 uur (na het EenVandaag-debat) tot dinsdagochtend 21 november 9 uur. Op 21 november had 63 procent zijn keuze nog niet definitief bepaald. Kiezers zien o.a. nog debatten en peilinguitslagen, vullen nog stemhulpen in, kijken naar talkshows, etc. Dat alles kan hun stemvoorkeur nog beïnvloeden.’ I&O-onderzoeker Peter Kanne benadrukte in verschillende talkshows en op Radio 1 en bij BNR dat er nog van alles kon gebeuren. ‘Er zullen uitschieters zijn, we weten alleen nog niet welke.’

Onderstaande tabel laat de verschillen zien tussen onze slotpeiling en de uiteindelijke uitslag. Ook dit keer was er een uitschieter: de PVV.

De PVV haalde uiteindelijk 37 zetels. Meer dan wij, en andere onderzoeksbureaus, dus zagen in onze slotpeiling. Wel zagen we al weken een opwaartse trend. Sinds augustus – toen nog op 13 zetels – zette de partij een gestage opmars in. Op 25 augustus waren dat achttien zetels, op 14 november twintig en op 21 november – de slotpeiling – 28 zetels. In de Volkskrant van 18 november (en op onze website) meldden we dat de strategische stem het verschil zou gaan uit maken. Uit onze voorlopige nameting blijkt inderdaad dat in de laatste dagen vooral kiezers van VVD, BBB, NSC, JA21, FvD en BVNL nog overstapten naar de PVV. De PVV won op het laatst ook nog veel onder degenen die op maandag en dinsdag nog niet wisten op wie ze gingen stemmen, en meer nog onder kiezers die toen nog niet wisten óf ze gingen stemmen maar dat toch hebben gedaan: ruim vier op de tien (43%). Van alle niet-stemmers uit 2021 stemde dit jaar maar liefst een derde (34%) op de PVV. 

PVV won door “mildere” Wilders, immigratie, het niet uitsluiten door Yesilgöz en de debatten

Het leek er aanvankelijk op dat de strategische stem op links vooral in het voordeel zou zijn van GroenLinks-PvdA: 50 procent van deze kiezers zei een mogelijke regering mee te wegen, tegen 20 procent gemiddeld. Maar ook onder de PVV-kiezers zagen we de strategische stem groeien. Uit onze voorlopige nameting blijkt dat ruim de helft van de uiteindelijke GL-PvdA-kiezers dit ook daadwerkelijk heeft mee laten wegen, maar leverde het in de laatste dagen geen stemmenwinst op. Van de uiteindelijke PVV-kiezers zegt één op vijf het hebben laten meewegen. Veel vaker – bijna zestig procent – kozen zij echter voor de PVV omdat deze partij ‘opkomt voor mensen zoals ik’ (gemiddeld geldt dat voor een derde).

Immigratie & asiel was voor de PVV-kiezer verreweg het belangrijkste issue: meer dan 80 procent zegt dat dit onderwerp meewoog in de keuze voor de partij (gemiddeld gold dit voor een derde). Bovendien werd de PVV door kiezers duidelijk gezien als issue owner op dit thema. Bijna de helft (45%) van de kiezers die immigratie een belangrijk verkiezingsthema vonden was van mening dat de PVV de partij is met de beste ideeën hierover. De VVD werd slechts door 11 procent aangevinkt.

Daarnaast zijn sociaaleconomische kwesties als gezondheidszorg, armoedebestrijding en woningmarkt voor de PVV-kiezer net zo belangrijk of belangrijker dan gemiddeld. Ook vinden PVV-kiezers veiligheid een belangrijk onderwerp.

Veel kiezers stapten in de laatste weken dus nog over naar de PVV. Een partij die lange tijd werd uitgesloten van regeringsdeelname door de gevestigde partijen. Totdat VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz eind augustus de deur op een kiertje zette. We zagen vrij snel dat deze beslissing van Yesilgöz de PVV ten goede kwam. Rechtse kiezers weken uit naar deze partij omdat zij op die manier hoopten het kabinetsbeleid verder naar rechts te duwen. Vooral op het gebied van asiel en immigratie. De zichtbaarheid en sterke optreden van Geert Wilders op televisie in de slotweek zorgde voor een eindsprint. Bij het SBS-debat werd hij veruit het best gewaardeerd, waardoor de PVV zich twee dagen voor de verkiezingen meldde in de kopgroep.

De Volkskrant schreef op 18 november: “Hoewel in de laatste dagen dus nog veel kan veranderen, is PVV-leider Wilders zonder meer de winnaar van de afgelopen campagneweken. In augustus, toen de campagne op gang kwam, stond hij nog op veertien zetels in de I&O-peiling. Inmiddels zijn dat er twintig. Kiezers die in maart bij de Provinciale Statenverkiezingen nog op de BBB stemden, keerden bij hem terug. Ook heeft hij veel minder last van de opkomst van NSC dan vooraf vaak werd gedacht. Zijn strategie om zich ‘milder’ te presenteren dan voorheen werpt haar vruchten af. Na het laatste RTL-debat, afgelopen zondag, wezen kijkers het vaakst Wilders aan als meest overtuigende lijsttrekker.” 

In de laatste dagen trok de PVV ook extra strategische kiezers die wilden voorkomen dat Frans Timmermans in het Torentje zou belanden. Door een combinatie van deze factoren wist de PVV de verkiezingen met overmacht te winnen.