Een symposium over inclusiviteit, over ideaal en werkelijkheid

Symposium ter ere van het 25-jarig bestaan van I&O Research.
Bekijk hier de videocompilatie (4 minuten).

Ideal und wirklichkeit

In 1929 publiceerde de Duitse schrijver Kurt Tucholsky het gedicht Ideal und wirklichkeit, waarin wordt beschreven hoe de verwachting, of het ideaal, zelden overeenkomt met de bittere realiteit. “Man möchte immer eine große Lange, und dann bekommt man eine kleine Dicke.” Sopraan Elisa Roep en contrabassiste Eva van de Poll brachten het lied (getoonzet door Hanns Eisler) ten gehore en gaven het symposium daarmee een leidmotief.

Alle betogen die we later op de dag zouden horen hadden betrekking op het volgende: hoe zorgen we ervoor dat iedereen in de samenleving mee kan doen en zich gehoord voelt? De overheid en maatschappelijke organisaties doen van alles om dit ideaal te realiseren. Toch blijkt de werkelijkheid vaak weerbarstiger en blijven grote groepen mensen buitenspel staan.

Beweegt de pendule de andere kant op?

Voorafgaand aan dit muzikale intermezzo ter ere van het 25-jarig bestaan van I&O Research was er een welkomstwoord van I&O-directeur Gerben Huijgen. In de tijd dat I&O Research werd opgericht trok de overheid zich langzaam terug, ze liet zaken als de gezondheidszorg en huisvesting steeds meer over aan de vrije markt. De zelfredzame burger deed zijn intrede.

Langzaamaan beweegt de pendule weer de andere kant op en volgens Huijgen werkt de coronacrisis daarbij als katalysator. Niet alleen omdat deze crisis sluimerende maatschappelijke thema’s op scherp heeft gezet, maar ook omdat de crisis kansen biedt om deze thema’s voortvarend aan te pakken. Denk aan het mobiliteitsvraagstuk dat voor een groot deel opgelost lijkt te worden als we, ook na corona, allemaal af en toe vanuit huis blijven werken. Bovendien bleek het de afgelopen anderhalf jaar opeens mogelijk om geld te investeren in de zorg, het onderwijs en de sociale zekerheid. Gerben stelt daarom dat we corona moeten zien als startpunt om de uitdagingen waar Nederland voor staat voortvarend aan te pakken.

Laaggeletterden moeten meekunnen

Als een van die uitdagingen noemt Gerben: ‘ervoor zorgen dat iedereen mee kan doen’ wat naadloos aansloot op het verhaal van de volgende inhoudelijke spreker: Kimberly Farzan, senior onderzoeker bij I&O Research.

Zij trapte als volgt af: “Wat uitzonderlijk plezierig dat ik u welkom mag heten op dit exceptionele symposium ter gelegenheid van het vijfde lustrum, ofwel het 25-jarig bestaan, van I&O Research. Ons samenzijn biedt mij welbeschouwd een buitengewone mogelijkheid om u allen in kennis te stellen van mogelijkerwijs het voornaamste thema van dit tijdsgewricht: het belang van klare taal.”

Een – met opzet – warrige, onnodig lange en onduidelijke zin. En zodoende treffend. Zo ervaren laaggeletterden, mensen die moeite hebben met lezen en schrijven, de meeste teksten namelijk. Er zijn in Nederland maar liefst 2,5 miljoen die tot deze groep behoren, en daarom (onder andere) moeite hebben met het invullen van formulieren. De overheid heeft de afgelopen jaren geïnvesteerd om laaggeletterdheid aan te pakken, desalniettemin blijft het zelf ingewikkelde termen als ‘geplaceerd evenement’ bezigen.

Ook in het onderzoeksveld is meer aandacht nodig voor laaggeletterden. Uitnodigingsteksten en vragenlijsten zijn vaak nog onnodig complex waardoor een substantieel deel van de bevolking wordt uitgesloten van onderzoek. Dit kan ten koste gaan van de waarde van de onderzoeksresultaten. Kortom, als wij als onderzoekers de juiste conclusies willen trekken is het noodzakelijk om écht inclusief te zijn door teksten begrijpelijk te houden. I&O is zich hiervan bewust en probeert teksten zo eenvoudig mogelijk te houden. Soms werkt I&O hiervoor samen met Stichting ABC, een vrijwilligersorganisatie van én voor laaggeletterden. ABC heeft een eigen testpanel van laaggeletterden die teksten van bedrijven en organisaties beoordelen op heldere taal. Een win-winsituatie, aldus Hank Gronheid (begeleider taalambassadeurs bij ABC): “organisaties slagen er beter in de gehele doelgroep te bereiken en laaggeletterden voelen zich gehoord”.  

Sociaal domein: stop fixatie op doelmatigheid

In de andere zaal vond op hetzelfde moment een gesprek plaats over uitdagingen in het sociaal domein waar het woord werd gevoerd door I&O-onderzoeker Leon Heuzels en Paulien Luimes, regisseur Zorg en Welzijn bij de gemeente Amsterdam.

Leon pleit ervoor dat we anders gaan praten over resultaten in het sociaal domein. De focus is te veel komen te liggen bij het verantwoorden van iedere gespendeerde euro, en het aantonen van de effectiviteit van beleid. Deze drang naar controle zorgt ervoor dat professionals steeds meer kwijt zijn aan administratie waardoor er minder ruimte is voor het uitvoeren van hun eigenlijke zorgtaak. Niet voor niets spreekt hij van ‘een systeem van georganiseerd wantrouwen’. Om deze trend tegen te gaan vindt Leon dat we moeten beseffen dat niet alles meetbaar is. We moeten er meer vertrouwen in hebben dat welzijnsactiviteiten zoals kopjes koffie drinken met eenzame ouderen en buitenactiviteiten met kwetsbare jongeren op termijn leiden tot een betere samenleving. Ook al zien we dat niet direct terug in alle verantwoordingen.

Paulien Luimes herkent zich grotendeels in dit verhaal. Zij betoogt dat beleidsmakers van tevoren doelen moeten vaststellen, maar dat de zorgmedewerkers zelf kunnen bepalen hoe ze dit uitvoeren. Ook als er sprake is van kostenbesparingen moet de gemeente het gesprek aangaan met zorgmedewerkers, om erachter te komen waar besparingen ‘het minste pijn doen’.

Wel of geen afnemend vertrouwen?

De laatste deelsessie was politieker van aard. Ook hier was de centrale vraag: kan iedereen meedoen in de samenleving? I&O-onderzoeker Peter Kanne wijst erop dat het politieke debat zich steeds meer afspeelt op de zogeheten sociaal-culturele dimensie. Denk aan discussies over racisme, tradities, de EU. Het klimaat. En tegenwoordig ook vaccinaties en de coronatoegangspas. Deze dimensie ontwikkelt zich steeds meer tot splijtzwam van de samenleving. Zowel conservatieve als progressieve partijen winnen de afgelopen decennia aan populariteit, terwijl de steun voor de oude bestuurspartijen drastisch afneemt. Deze toegenomen polarisatie gaat hand in hand met dalend vertrouwen in de overheid. Het zijn vooral de conservatieve kiezers die aangeven de overheid niet meer te vertrouwen. En dat is zorgelijk. Wantrouwen is namelijk ook de reden waarom een groot deel van de niet-gevaccineerden geen prik wil. De vraag die rijst is wat de overheid kan doen om dit tij te keren.

Daar heeft Sjoerd Beugelsdijk, hoogleraar aan de faculteit Economie en Bedrijfskunde aan de Rijksuniversiteit Groningen, de afgelopen jaren over nagedacht. Begin deze maand publiceerde hij zijn boek ‘De Verdeelde Nederlanden’ waarin hij inzoomt op de polarisering van vandaag de dag. Hij betoogt dat de toegenomen ongelijkheid ten gevolge van globalisering en, in sommige ogen, doorgeschoten individualisering hieraan ten grondslag liggen. Burgers voelen zich steeds vaker niet gehoord waardoor populistische partijen aan steun blijven winnen. Beugelsdijk draagt in zijn boek negen suggesties aan die het vertrouwen tussen burger en overheid moeten herstellen. Al deze suggesties komen voort uit dezelfde hamvraag: “hoe verhoog je de kans dat je iemand tegenkomt die wat minder op je lijkt?” Volgens Beugelsdijk hebben we immers in toenemende mate de neiging om ‘de ander’ te delegitimeren. We lijken te zijn vergeten hoe we moeten luisteren, juist naar diegenen met een afwijkende mening.

Wethouder Sociale Zaken, Diversiteit en Democratisering Rutger Groot Wassink nuanceerde de voorgaande beschouwingen enigszins. Polarisatie en fragmentatie zijn volgens de GroenLinkser van alle tijden. Ook honderd jaar geleden kende de Tweede Kamer immers negentien fracties. Desalniettemin onderkent Groot Wassink dat er iets misgaat in de relatie tussen overheid en burger. De bureaucratie is intimiderend complex geworden. Neem bijvoorbeeld de participatiewet. Daar zijn de afgelopen jaren zoveel voorwaarden ingebouwd dat niemand het bos door de bomen nog ziet. Groot Wassink pleit dan ook voor een nieuw soort politiek waarin de representatieve democratie wordt gecombineerd met een participatieve (of deliberatieve) democratie. Daarom heeft het college onder andere de voorwaarden voor referenda verlaagd.

Munish Ramlal, de kersverse ombudsman van de Metropoolregio Amsterdam, kraakte vervolgens een kritische noot. De Amsterdammers die hij de afgelopen weken had gesproken waren sterk teleurgesteld in de participatieprojecten die door de gemeente waren opgetuigd. “De overheid luistert niet, en als ze luisteren doen ze niets”, hoorde Ramlal vaak. Groot Wassink wees vervolgens op de duizenden participatieprojecten in de stad die wél goed gaan. En daar is hij erg blij mee want ‘mensen weten prima zelf wat de beste oplossing is’.

Japke-d wil af van de nieuwjaarszoenen

Het afsluitende woord was aan NRC-columnist Japke-d Bouma. Het kantoor zoals we dat kennen, waarin we op elkaars bureau zitten en nieuwjaarszoenen uitdelen, zal niet snel terugkeren. Ze pleit voor een nieuw manier van werken. Vergaderen hoeft heus niet zo vaak, flexplekken moeten de deur uit en werken vanuit huis moet ook na corona mogelijk blijven. Het afgelopen anderhalf jaar heeft ons geleerd dat we thuis een stuk productiever zijn. Met de leegstaande kantoorruimte lossen we dan ook nog eens het nijpende woningtekort op. Een mooi ideaal, maar of de werkelijkheid er ook zo uit zal zien zal de tijd ons leren.