Desinformatie leidt tot verwarring bij nieuwsconsument

Nederlanders ervaren veel onzekerheid, scepsis en wantrouwen ten aanzien van het nieuws dat tot ze komt. Een op drie Nederlanders zegt ‘tegenwoordig vaak niet meer te weten wat waar is en wat onwaar’ en slechts drie op de tien zeggen ‘echt nieuws van nepnieuws te kunnen onderscheiden’. Nederlanders zijn niet alleen sceptisch ten opzichte van de pers, ook de Nederlandse regering of de vaccins voorgeschreven door het RIVM worden door een substantiële minderheid gewantrouwd.

Dit blijkt uit onderzoek van I&O Research in opdracht van de Volkskrant onder 2.434 Nederlanders. De meeste nieuwsconsumenten zijn zich ervan bewust dat niet alles wat ze horen en lezen is wat het lijkt. Nieuws van Facebook en GeenStijl wordt door een ruime meerderheid met een korreltje zout genomen. Het omgekeerde geldt voor het NOS Journaal, NRC Handelsblad en de Volkskrant, maar ook hier neemt circa een tiende deel de berichtgeving met een korreltje zout. Een meerderheid gelooft de traditionele Nederlandse kranten over het algemeen (62% wel, 9% niet). Een kwart van alle Nederlanders vindt ‘kranten als NRC, Volkskrant of Trouw te politiek correct’. 

“Democratie en rechtsstaat bedreigd”

Nieuwsconsumenten stellen zich in op onzekerheid en nemen nieuws niet klakkeloos voor waar aan. Dat betekent niet dat er geen reden voor zorg is. Maar liefst 82% vindt ‘nepnieuws een bedreiging voor het functioneren van onze democratie en rechtsstaat’. De Nederlander wantrouwt niet alleen buitenlandse mogendheden – twee derde is ervan overtuigd dat ‘de Russen met nepnieuws de democratische rechtsgang rond de toedracht van het neerhalen van MH17 proberen te beïnvloeden’ – maar ook de Nederlandse regering – een op de vijf Nederlanders denkt dat ‘de Nederlandse regering meewerkt aan een doofpot over MH17’.

Vooral lager opgeleiden en PVV- en FvD-kiezers sceptisch

Lager opgeleiden zeggen vaker dan hoger opgeleiden niet meer te weten wat waar is en wat onwaar en beduidend minder vaak kunnen ze nepnieuws en echt nieuws uit elkaar houden. Zij zijn minder overtuigd dan hoger opgeleiden van de geloofwaardigheid van traditionele media.
Ook zien we een scherpe waterscheiding op basis van politieke voorkeur: zo geloven kiezers van PVV en FvD in respectievelijk 51% en 45% van de gevallen dat de regering meewerkt aan een doofpot rondom de MH17, onder kiezers van VVD, GroenLinks, CDA, D66 en PvdA is dat 6% tot 10%.

Experiment

De centrale vraag voor dit onderzoek was: Wat is de mogelijke invloed van nepnieuws en complottheorieën op het maatschappelijke debat? Om dit te onderzoeken is onder meer gebruikgemaakt van een experiment, waarbij de steekproef at random in vieren is gedeeld, zodat vier matched samples van elk circa 600 respondenten ontstonden. Elke deelsteekproef kreeg steeds andere berichten (uit andere bronnen) voorgelegd, over vier onderwerpen: de relatie tussen vaccins en autisme, de ramp met de MH17, de relatie tussen migratie en verkrachtingen en Sylvana Simons en discriminatie.
Op basis van dit experiment kunnen we niet zeggen wat de uiteindelijke effecten op het maatschappelijke debat in Nederland zijn. Wel zien we dat nepberichten, desinformatie, scherpe satire en/of complottheorieën – hoewel men zegt hierdoor niet te worden beïnvloed – verwarring zaaien.
De berichtgeving over het neerhalen van de MH17 lijkt ervoor te hebben gezorgd dat een kwart van de Nederlanders nog steeds niet weet wie het vliegtuig heeft neergeschoten. Een vijfde denkt dat de Nederlandse regering de zaak in de doofpot probeert te stoppen. Berichten over een sterke relatie tussen migratie en verkrachtingen, zorgen er in het onderzoek voor dat men er vaker aan twijfelt of asielzoekers even vaak of vaker crimineel zijn. Berichten over de relatie tussen vaccinaties en autisme worden niet letterlijk geloofd, maar zaaien wel twijfel over de betrouwbaarheid van de vaccinaties die door het RIVM worden voorgeschreven.

Voorgelegde berichten hebben meer effect dan nieuwsconsument zelf denkt

We vinden wel effecten, maar het is op basis van dit onderzoek niet duidelijk wat de precieze oorzaak is en wat de maatschappelijke impact ervan is. We kunnen wel zeggen dat deze berichten in potentie de publieke opinie kunnen beïnvloeden, maar niet hoe groot of sterk deze beïnvloeding is of kan zijn. 
Het lezen van de gekozen berichten heeft meer effect op opvattingen van nieuwsconsumenten dan de respondenten zelf inschatten. Na elk bericht vroegen we of de mening over het onderwerp was veranderd, slechts 1 tot maximaal 3% antwoordde hier bevestigend op, en dan ook nog vaak in termen van ‘het heeft me nog sterker overtuigd van mijn mening’. Maar in het experiment bleken de gevonden verschillen in opvattingen tussen de groepen beduidend groter. Dit kan alleen zijn veroorzaakt door de verschillende berichten.

Verantwoording

Dit blijkt uit onderzoek van I&O Research in opdracht van de Volkskrant onder 2.434 Nederlanders.
I&O Research voerde dit onderzoek uit van 7 t/m 10 december onder n=2.434 burgers die participeren in het I&O Research Panel. Hiermee realiseerden we een representatieve steekproef van de Nederlandse bevolking (18+). Om antwoord te krijgen op bovenstaande vragen is gebruikgemaakt van een experiment met de split-runtechniek. Hierbij wordt de steekproef at random in vieren gedeeld, zodoende ontstaan vier matched samples van elk circa 600 respondenten.
De steekproef is – per deelsteekproef – herwogen op geslacht, leeftijd, regio, opleidingsniveau en stemgedrag bij de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2017 en daarmee representatief voor de Nederlandse bevolking op deze kenmerken.

Meer weten?

Het overnemen uit deze publicatie is toegestaan, mits de bron (I&O Research / de Volkskrant) duidelijk wordt vermeld.

Klik hier voor de berichtgeving in De Volkskrant.